17.02.2021
Paul van Ostaijen (1896-1928) schreef de dichtbundel Bezette Stad in 1920 en 1921, tijdens zijn verblijf in Berlijn. Hij verbleef daar van 1918 tot 1921 in ballingschap om een gevangenisstraf in België vanwege zijn activistische houding tijdens de oorlog te ontlopen. Het Antwerpen van tijdens de Eerste Wereldoorlog vormt het decor van de bundel. De dichter gebruikt zijn stad als metafoor en brengt ze in vele facetten tot leven, van de oorlogsdreiging tot het uitbundige nachtleven in de music halls.
Iconisch poëtisch experiment
Bezette Stad is een absoluut vernieuwende dichtbundel, die afwijkt van alles wat tot dusver in de Nederlandse literatuur was gepubliceerd. Vandaag is de bundel een icoon van de internationale avant-garde. Van Ostaijen creëerde een nieuwe poëtische vorm waarin hij zijn kapotte tijd wilde vangen. De revolutionaire ‘ritmiese typografie’ zorgt ervoor dat de tekst zich laat lezen als een partituur. Kunstenaar Oscar Jespers (1887-1970) stond in voor de uitvoering van de typografie en de illustraties.
De erfgoedwaarde van het handschrift is bijzonder groot. Geen enkel ander literair manuscript in ons taalgebied benadert de cultstatus van dit bijzondere stuk. Die status werd in de loop der decennia nog eens versterkt door het idee dat het manuscript verloren zou zijn of zich in het buitenland zou bevinden.
Blader door het gedigitaliseerde handschrift
Na de aankoop door de Vlaamse Gemeenschap werd het manuscript tot in de kleinste details gedigitaliseerd. Op advies van Lieve Watteeuw, conserveringsdeskundige en lid van de Topstukkenraad, is gekozen om het niet in te scannen. Dat zou namelijk een 'vlak' resultaat opleveren. Daarom hebben we het manuscript in hoge resolutie gefotografeerd om ook de materialiteit van het papier zo goed mogelijk weer te geven.
Een bijkomende voorwaarde was om de opnames in de Erfgoedbibliotheek te organiseren, en geen onnodige verplaatsingen te maken met het topstuk. Een vergaderruimte werd voor de gelegenheid helemaal verduisterd en omgevormd tot fotostudio. Het licht werd onder een hoek van negentig graden geplaatst om maximaal strijklicht mogelijk te maken. Zo komt de structuur en de diepte van het materiaal helemaal tot zijn recht, en worden alle details van papier en inkt perfect in beeld gebracht.
Collectie Vlaamse Gemeenschap, foto: Bart Huysmans & Michel Wuyts
Deze opdracht werd gecoördineerd door onze conservator digitale collecties Natasja Schouterden en uitgevoerd door Bart Huysmans en Michel Wuyts, de vaste fotografen van de Antwerpse musea. Papierrestaurator Annelies Van den Wijngaert van de dienst Collectiebeleid stond in voor de manipulatie van het handschrift tijdens de fotoshoot. De opnames namen twee dagen in beslag. Het prachtige resultaat kan u bewonderen op de collectiewebsite van Musea en Erfgoed Antwerpen.
De digitale kopie maakt nieuw en bijkomend onderzoek naar Van Ostaijen mogelijk. Het geeft een spectaculair inzicht in de totstandkoming van dit sleutelwerk uit de moderne Vlaamse en Nederlandse poëzie en bevat belangrijke aanknopingspunten voor de studie van Van Ostaijens poëtica. Het laat onder andere zien dat Van Ostaijen een volledige lay-out ontwierp voor Oscar Jespers. Het demonstreert ook waar Jespers’ vormgeving afwijkt van het oorspronkelijke voorstel van de dichter. Die vergelijkende studie kan u zelf maken aangezien ook de eerste druk van de dichtbundel uit onze collectie is gedigitaliseerd.
Bezoek de expo ‘Boem Paukeslag. Bezette Stad 100!’
Op 27 maart opent in het Letterenhuis de expo 'Boem Paukeslag. Bezette Stad 100!'. Het is voor het publiek de allereerste kans om Van Ostaijens manuscript van dichtbij te bewonderen. De expo toont het handschrift samen met ander prachtig literair erfgoed van en over Paul van Ostaijen. Zo zal het handschrift van Bezette Stad in de expo na 100 jaar herenigd worden met het handschrift van De feesten van angst en pijn, dat Van Ostaijen ook in 1921 in Berlijn voltooide.
Van Ostaijen in vertaling
Ook in de Erfgoedbibliotheek staat een groot deel van 2020 in het teken van Van Ostaijen. In de Nottebohmzaal staan we stil bij zijn blijvende internationale weerklank. Die blijkt onder andere uit de aanhoudende interesse van vertalers en grafisch kunstenaars, die zich laten uitdagen om Van Ostaijens unieke combinatie van tekst, collagetechniek, kleur en typografie in een nieuwe taal en vorm om te zetten. Al die vertalingen en artist's books staan centraal in de rondleiding 'Van Ostaijen in vertaling' die u onder begeleiding van een gids kan volgen.
