Sinds een aantal jaar besteden we ook in onze collectievorming en catalografie meer aandacht aan de boekbanden. Samen met het team van de bibliotheeksoftware Brocade ontwikkelden we een beschrijvingsmodel voor boekbanden, dat we voortaan zullen gebruiken om bijzondere banden te ontsluiten. Voor een bijzonder type zestiende-eeuwse boekbanden maakten we ook een collectiebeschrijving aan, zodat deze verzameling in één klik op te zoeken valt in de catalogus.
Vanaf de late vijftiende eeuw gebruikten boekbinders in het Westen van Duitsland, de Zuidelijke Nederlanden en het Noorden van Frankrijk voor sommige kostbare boekbanden een nieuwe decoratietechniek: paneelstempels. Daarbij worden gegraveerde metalen plaatjes (de panelen) onder een mechanische pers met grote druk in het leer van de boekband gedrukt.
De illustraties bestaan uit motieven die typisch zijn voor de vroege Renaissance. Er zijn stempels met een eikelmotief, met draakjes en griffioenen, met dansende boeren of met portretten van Keizer Karel of Maarten Luther. Daarnaast komen allegorische en mythische figuren voor, zoals Spes (de hoop) of Fortuna (het toeval). De stad Brussel wordt verzinnebeeld door haar patroonheilige, Sint-Michiel, terwijl Gent wordt afgebeeld als een vrouw (de stedenmaagd) in een omheinde tuin.
Vaak zijn de panelen voorzien van initialen die geïdentificeerd kunnen worden met boekbinders die bekend zijn uit bewaarde archiefdocumenten. Zo staat IB voor de boekdrukker en -binder Jacob Bathen, en IP voor Jacob Pandelaert. Beiden waren actief in Leuven. Panelen werden ook gekopieerd, verkocht of geërfd, zodat de relatie tussen deze boekbinders en de banden waarop hun initialen voorkomen, moeilijk te duiden is.
Paneelstempelbanden zijn kostbaar en relatief zeldzaam en werden in het verleden al uitgebreid bestudeerd. Exemplaren uit de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience worden regelmatig geciteerd in de literatuur. De Zweedse boekhistoricus Staffan Fogelmark maakte bijvoorbeeld uitgebreid gebruik van onze collectie voor zijn studie Flemish and related panel-stamped bindings (1990).
Rond 1820 kwam de paneelstempelband terug in de mode. Grote panelen werden bijvoorbeeld gebruikt voor de zogenaamde ‘kathedraalbanden’. Rond het midden van de negentiende eeuw verdween de techniek opnieuw. Deze negentiende-eeuwse paneelstempelbanden zijn een verhaal apart, misschien voor een volgende keer.