Geheime pers tijdens de Tweede Wereldoorlog

""Wij Belgen beschikten vroeger over dag bladen met verschillende politieke strekking: we luisterden naar radioberichten uit de gansche wereld. Heden is die wereld duister; men leest slechts éénzijdige berichten. Zelfs de Engelse radioberichten voor ons bestemd, geven ons te weinig en getuigen van een onduidelijk beeld van den toestand en van de gemoederen hier te lande. Waar is de leugen? Waar is de waarheid?"

Dit citaat uit het Antwerpse sluikblad Steeds Vereenigd (september 1941) verwoordt precies de context waaruit tijdens de Tweede Wereldoorlog de clandestiene pers ontstaan is. Als tegengewicht voor de door de Duitse censuur 'gelijkgeschakelde' pers wou ze in essentie aanknopen bij een lange traditie van grondwettelijke persvrijheid en het verzet tegen de bezetter helpen aanwakkeren. Over heel wat hot items liet ze een eigen stem horen: de achtergrond van de manke voedselrantsoenering, de verplichte tewerkstelling in Duitsland, de vervolging van de joden, de internationale en binnenlandse actualiteit...

De clandestiene pers behoort tot één van de allervroegste vormen van anti-Duits verzet en ging aanvankelijk uit van individuele groepen uit de Belgicistische middenklasse. Tijdens de zomer van 1941 trad ook het erg militante communistische verzet vanuit haar vooroorlogse antifascistische houding toe tot deze patriottische strijd. Vanaf de herfst van 1941 publiceerde het vanuit deze optiek opgerichte Onafhankelijkheidsfront een aanzienlijk aantal blaadjes. Het jaar 1942 betekende, door de kerende oorlogskansen en de invoering van de verplichte tewerkstelling, een groot versnellingsmoment in de ontwikkeling naar een sluikpers die door een steeds groter deel van de publieke opinie kon worden gesmaakt. Meer en meer evolueerde deze sluikpers naar een bind- en recruteringsmiddel van en voor het verzet. 

Momenteel zijn er ongeveer 700 clandestiene titels geregistreerd: een indrukwekkend aantal, waarbij onmiddellijk kanttekeningen moeten geplaatst worden. Achtervolgd door Duitse repressie bedroeg de levensduur van een blad gemiddeld één jaar en de oplage per nummer zelden meer dan 2000 exemplaren. Bovendien was het druk- en redactiewerk dikwijls in handen van een selecte groep en kan de precieze impact op de bevolking moeilijk ingeschat worden. Meer dan een kwart van de in 1940 opgerichte bladen verdwenen in de loop van de bezetting, omdat de toegang tot zinvolle on betrouwbare informatie een uiterst moeilijke aangelegenheid was.

Hoewel alle initiatieven het anti-Duitse en anti-collaboratiediscours gemeenschappelijk hadden, verschilden de methoden. Sommige bladen riepen op tot een directe strijd, hier en nu, terwijl andere een gematigder toon aansloegen en voorzichtig voorstellen deden voor toekomstige hervormingen of zelfs nieuwe maatschappijmodellen. 

De sluikpers lijkt in België in belangrijke mate het werk geweest te zijn van een Franstalige, goed opgeleide middenklasse, die in de nieuwe bezettingscontext haar geprivilegieerde positie het meest bedreigd zag. Vlaanderen en de Nederlandstalige sluikpers zijn in verhouding tot het bevolkingsaandeel ondervertegenwoordigd. Amper 26 % van de bladen was Nederlandstalig, tegen 71 % Franstalig. Wat betreft de plaats van uitgave was vooral Brussel (32 %) oververtegenwoordigd. Antwerpen, het zwaartepunt voor de sluikpers in Vlaanderen, stond in voor 7 % van het totaal. 

Om twee redenen valt de clandestiene pers uit de Tweede Wereldoorlog vandaag onder het 'precaire' erfgoed. Niet alleen vergt een dergelijke verzameling, omwille van de slechte papierkwaliteit, een grote materiële zorg; als product van een drang naar vrijheid en vrije meningsuiting in een periode van illegaliteit, neemt ze een quasi-onvergelijkbare plaats in de geschiedenis in."

 

Bovenstaande bijdrage schreef Jan Laplasse als onderzoeker verbonden aan het CegeSoma in Zichtbaar zeldzaam: hoogtepunten uit de  Antwerpse Stadsbibliotheek, Stadsbibliotheek Antwerpen en Toohcsmi, uitgevers, Gent, 2005, p. 110.

De Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience bezit een uitgebreide collectie sluikpers (84 verschillende tijdschrifttitels) en vlugschriften (123, waarvan één handschrift). Deze collectie werd in 1946 anoniem geschonken en door de Stedelijke Boekbinderij zorgvuldig ingeplakt in speciaal daarvoor ontworpen albums. Hoewel deze methode momenteel achterhaald is, heeft ze toch bijgedragen tot de goede bewaring van deze unieke documenten. Ze werden gedigitaliseerd en zijn integraal online te consulteren via onze catalogus (doorklikken op ‘Beschrijvingen in collectie’).

 

In september 2004 – de viering van 60 jaar bevrijding van Antwerpen – organiseerden de Erfgoedbibliotheek (toen nog Stadsbibliotheek Antwerpen) en het Amsab-ISG, in samenwerking met het CegeSoma en de Vakgroep Nieuwste Geschiedenis van de UGent, de tentoonstelling Tegendruk: geheime pers tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ter gelegenheid van deze tentoonstelling gaven het Amsab-ISG en het CegeSoma een gelijknamige overzichtspublicatie uit, die je integraal kan consulteren via de website van het CegeSoma.

 

Uit de toenmalige tentoonstellingsbrochure: "De mannen en vrouwen die het principe van de vrije drukpers in de praktijk brachten, met de inzet van hun eigen leven, verdienen onze aandacht. Deze mannen en vrouwen maakten keuzes, zonder zich altijd te realiseren wat daarvan de consequenties zouden zijn. Keuzes worden immers uitvergroot in tijden van oorlog. Kleine beslissingen leiden soms tot grote gevolgen. Hun geschriften zijn getuigen van een dramatische tijd waarin democratie en mensenrechten in een diepe crisis verkeerden. De ‘geheime pers’ illustreert op indringende wijze de kracht van het woord en geweldloos verzet en verdient alleen al om die reden geherwaardeerd te worden als documentair erfgoed."