“Het Antwerps liedboek is van iedereen”

Antwerpen, 1544. Drukker Jan Roelants publiceert het Antwerps Liedboek. Hij bundelt bestaande meezingers en “meer dan veertichderhande nyeuwe liedekens” in een boekje op zakformaat dat gemaakt is om te gebruiken. De liederen worden mogelijk gezongen door genootschappen als de rederijkers, in herbergen of gewoon thuis. Muzieknotatie is niet nodig, de melodieën worden verondersteld gekend te zijn.

“Die liederen gaan over van alles”, vertelt Sascha Bornkamp. “Heel vaak over liefde, over liefdesverdriet en alle bijhorende gevoelens. Er zijn liederen over de seizoenen, over rouw, over drinkebroers, over gekken die te dicht bij de bonenstruik komen, daarmee misschien refererend aan hallucinerende middelen. Vaak gaat het over seks. Er passeren mensen die arm zijn en niet op hun geld kunnen passen. Historische liederen schetsen gebeurtenissen die tot de verbeelding van de bevolking spreken en doen dat met een bepaalde visie van de feiten.”

Het Antwerps Liedboek, dat op korte tijd vier herdrukken kende, belandde al in juni 1546 op de index van verboden boeken. Vandaag bestaat er nog maar één exemplaar van de derde druk, het bevindt zich in de Herzog August Bibliothek in het Duitse Wolfenbüttel. In 2004 verscheen er een academische uitgave met woordverklaringen en waar mogelijk ook muzieknotatie. En nu komt er dus een Nieuw Antwerps Liedboek.

Vertrekkend van de oorspronkelijke liederen creëren de makers een dertigtal nieuwe nummers en teksten. Sommige staan heel dicht bij het origineel, andere zijn haast onherkenbaar. Maar altijd verhouden ze zich op een of andere manier tot een van de 16de-eeuwse liedekens.

De werken van Teletext worden gebundeld in een handgeschreven boek dat als deel van een installatie zal rondreizen, onder meer via de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience en Museum Vleeshuis. Ook de opgenomen muzieknummers en teksten zullen beschikbaar zijn. Voor een eerste online indruk kan je alvast hier terecht (zie ook onderaan).

“We maken dit Nieuw Antwerps Liedboek samen met heel wat stadsbewoners, kunstenaars en partnerorganisaties”, zegt Sascha Bornkamp. “Denk aan muzikanten en schrijvers als Joke van Leeuwen, Jeroen Olyslagers, Slongs of Alara Adilow. Verder werken kinderen, jongeren en studenten mee. Een scoutsgroep of de inwoners van een woonzorgcentrum herwerken ook een lied uit het Antwerps Liedboek.

We hopen dat het Nieuw Antwerps Liedboek hedendaags is in de zin dat je voelt dat het open is. We vertrekken vanuit bestaand materiaal dat we bestuderen en waaruit we inspiratie halen, maar vinden het belangrijk dat de auteurs er hun eigen ding mee kunnen doen. Die vrijheid levert interessante resultaten op.

Een greep uit de inhoudstafel van het Nieuw Antwerps Liedboek is waarschijnlijk de beste illustratie van de vele richtingen die de makers uitgaan. Sascha Bornkamp noemt er enkele: “Cursisten NT2 (Nederlands als tweede taal) vertalen een lied naar hun moedertaal, met de nodige artistieke vrijheid.

Joke van Leeuwen behoudt de structuur van een heel verhalend lied over een koppel dat samen wil zijn en daarom een list verzint. In haar hedendaagse versie struikelt de moeder over glijmiddel op de trap en is het koppel door de liefde geïnfluenced.

Performancekunstenares en doctor in de filosofie Dolly Bing Bing herwerkt een nummer waarin het uiterlijke ideaalbeeld van de vrouw wordt geschetst. Ze vertaalt dat in een vrij onherkenbaar Engelstalig nummer. Dat is echt een schijf geworden, het nummer klinkt heel hedendaags. Daarin voel je echt dat ze het origineel heeft losgelaten.

Dat geldt ook voor het lied dat enkele studenten samen met puberdochters en hun moeders maken. Het origineel gaat over een meisje dat erop uit wil om haar geluk in de liefde te testen. De studenten grijpen dit lied aan om het met moeders en dochters te hebben over uitgaan, grenzen aangeven en consent (wederzijdse instemming). In hun herwerking hoor je het origineel niet meer, maar je voelt wel dat ze met de thematiek aan de slag gingen, net als alle andere deelnemers.

De kruisbestuiving tussen de erfgoedinvalshoek en de artistieke benadering maakt dit voor mij interessant en waardevol. Het is misschien een kleffe uitspraak, maar met dit project willen we aantonen dat het Antwerps Liedboek van iedereen is en dat elke Antwerpenaar vrij is zich dit materiaal toe te eigenen. Dat wil niet zeggen dat het vrijblijvend mag worden. We willen dat het proces van herwerking integer is, dat wij een context kunnen geven en werkmethodes kunnen aanreiken. Er is altijd een vorm van contact met het origineel.

De interessantste momenten in het maakproces zijn de gesprekken over hoe je je verhoudt tot dat materiaal. Met enkele artiesten werkten we intensief samen, schreven we mee aan het nummer, zongen en speelden het mee. Van anderen hoorden we het nummer pas voor het eerst bij de opname in Trix. En met de niet-professionele kunstbeoefenaars en enkele jonge makers liepen we een echt traject. Dat was erg intensief. Eigenlijk zijn Leonore en ik een soort allesdoeners, van de zakelijke over de communicatieve tot de artistieke kant van het Nieuw Antwerps Liedboek.”

Het Nieuw Antwerps Liedboek is niet het eerste project van Teletext rond volksmuziek. “Vandaag zijn wij muzikanten, songwriters en theatermakers, maar aan het conservatorium begonnen we als een band. Uit ons eerste muziekvoorstelling – volledig gebaseerd op bestaande WhatsApp-gesprekken – groeide het idee dat je niet zelf de geweldige ideeën hoeft te hebben. (lacht) Ik geloof niet echt in de geniale kunstenaar die uit zijn eigen pijn moet putten om iets te kunnen maken. Ik vind het heel bevrijdend om te plukken uit wat we tegenkomen, te gebruiken wat op ons pad komt. Dat gebeurt ook in onze volksmuziekprojecten.

Destijds deden we een onderzoek dat startte bij vragen over ons eigen referentiekader als Nederlandstalige makers. De vele referenties in onze rugzak wilden we onder de loep nemen. In de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience vonden we een collectie oude liedboekjes die Axl Peleman samenstelde. Dagenlang zaten we daarin te lezen.

Ik vond die vaak heel nette, handgeschreven boekjes prachtig. Mensen noteerden er liedjes in, vaak staan er ook data of eigennamen in. Dat is echt levend materiaal dat me ook voor het Nieuw Antwerps Liedboek inspireerde. We honoreren het gevoel van handgeschreven teksten en het overleveren in het feit dat de auteurs in ons boek hun tekst ook allemaal met de hand schrijven.

Bij dat onderzoek naar ons referentiekader stuitten we toevallig op een eerdere uitgave van het Antwerps Liedboek, met maar 87 liederen. Toen sloeg een vonk over. We begonnen te jammen op die oude teksten. Die zijn zeer archaïsch, soms bijna niet te begrijpen. Maar ze zijn ook heel poëtisch, vaak op rijm en in een strak metrum. Eigenlijk zijn het al songteksten. Wij maken elektronische muziek die heel ver staat van de volksmuziektraditie. Maar die combinatie werkt heel goed.

We onderzochten de vraag hoe Nederlandstalige volksmuziek terug een betekenis kan krijgen in de 21ste-eeuwse stad. Die vraag spitsten we onder meer toe op het Antwerps Liedboek. Er volgden een muziektheatervoorstelling en een podcast. En daaruit volgde de vraag hoe een Antwerps Liedboek er zou uitzien als wij het als 21ste-eeuwse burgers zouden uitgeven. En zo werd het Nieuw Antwerps Liedboek geboren.”

Wil je het resultaat van deze hedendaagse herwerking graag al online ontdekken? Bekijk en beluister hier een aantal nummers uit het Nieuw Antwerps Liedboek.

• Installatie van het Nieuw Antwerps Liedboek te gast in de Nottebohmzaal
• Van 2 juli t/m 28 augustus 2024
• Nottebohmzaal, ingang via Hendrik Conscienceplein 4, 2000 Antwerpen
• Van dinsdag tot en met zondag, telkens van 13 tot 17 uur – laatste toegang om 16.30 uur
• Standaardticket € 8
• Audiotour beschikbaar in 5 talen: Nederlands, Frans, Duits, Engels en Spaans