Vanwaar de interesse om je te verdiepen in 18de-eeuws vernis?
Gomes: “Dat gebeurde heel toevallig. In 2012 werkte ik mee aan een expo in het Museum Plantin-Moretus. Tijdens mijn verblijf in Antwerpen bezocht ik ook deze bibliotheek. Jullie conservator toonde me het voor mij onbekende boek Arte de brilhantes vernizes van Joaõ Stooter. Enkele met de hand geschreven notities van de auteur in het Portugees trokken meteen mijn aandacht. Later stootte ik in Portugal op een ander exemplaar van dit boek. Ik greep terug naar enkele foto’s die ik in Antwerpen nam en vergeleek beide exemplaren. Sommige van de handgeschreven annotaties waren identiek, andere niet. Ik had dus iets om verder te onderzoeken.”
Hoe past dit in jouw werk aan de Universidade Federal de Minas Gerais in Brazilië?
Gomes: “Mijn onderzoek situeert zich op het snijvlak tussen kunstgeschiedenis en informatiewetenschappen. Ik wil begrijpen hoe artisanale kennis in de vroegmoderne tijd circuleerde en evolueerde. Dit boek van Stooter is de eerste praktische handleiding voor het maken van vernis en lijm. Het documenteert technieken en procedés om hout, ivoor en andere grondstoffen te behandelen. Tot diep in de 19de eeuw werd het meermaals heruitgegeven. Ik probeer te achterhalen wie Stooter was, waar hij zijn informatie haalde en waarom hij tijd en geld in dit project investeerde.”
Waarom voegde Stooter nog zoveel handgeschreven notities aan zijn boeken toe?
Gomes: “Vandaag is een gedrukt boek het eindpunt van een creatief proces of onderzoek. Stooter zag dit duidelijk anders: hij annoteerde zijn boeken en voegde informatie toe, in functie van de toekomstige eigenaar en diens interesses. Ik kon verschillende andere exemplaren van dit boek inkijken in bibliotheken in Europa en Noord-Amerika. In sommige exemplaren voegde Stooter veel informatie toe bij de recepten voor vernis, in andere annoteerde hij vooral passages over goudsmeedkunst. Soms bracht hij verbeteringen aan in de gedrukte receptuur, door bijvoorbeeld hoeveelheden aan te passen om ‘tot een nog beter resultaat te komen’.”
Waar haalde Stooter zijn kennis vandaan?
Gomes: “Stooter had de ambitie om de kunsten en ambachten in Portugal naar een hoger niveau te tillen. Dit boek is een mix van toenmalige kennis uit Zuid-Amerika (Brazilië), Afrika (Angola) en Europa. Zo nam hij bijvoorbeeld een recept om vernis te maken en veranderde de materialen die je in Europa vindt door materialen uit Brazilië. Zo creëerde hij een nieuw recept. We denken altijd dat kennisoverdracht in de koloniale periode in één richting ging, van Portugal naar Brazilië. Dit onderzoeksproject toont aan dat er echt circulatie was van kennis uit alle hoeken van de wereld.”
Wie was Joaõ Stooter?
Gomes: “Het weinige dat we over hem weten, kunnen we afleiden uit twee boeken die hij publiceerde. Hij is geboren in Antwerpen waar hij diamantslijper was. Later ging hij naar Portugal. In die tijd schreef hij zeker twee boeken. Zijn eerste boek uit 1719 is een soort handleiding om artillerie te maken. Zijn tweede boek is de Arte de brilhantes vernizes. Beide zijn gedrukt in Antwerpen, bij de drukkersfamilie Verdussen. Dat is op het eerste gezicht vreemd, aangezien je als auteur graag dicht bij het drukproces bent. Ik denk dat hij connecties had met de Verdussens. Zij drukten vaak boeken voor de Spaanse kolonies, ook boeken in het Portugees. Meer weet ik eigenlijk nog niet.”
Wat kan de drijfveer zijn geweest om een boek over vernis te schrijven?
Gomes: “Ik vond enkele documenten die aantonen dat Stooter handel dreef vanuit Antwerpen en Amsterdam, gerelateerd aan de grondstoffen en materialen die hij in zijn boeken beschrijft. Bovendien is het opmerkelijk dat hij de Arte de brilhantes vernizes publiceerde in het jaar waarin de Portugese monarchie bekendmaakte dat ze diamantmijnen had ontdekt in Brazilië. Die ontdekking was enkele jaren geheimgehouden om een gecontroleerde ontginning mogelijk te maken. Toeval of niet, Stooter opent zijn boek met een sonnet waarin hij zichzelf presenteert als een diamantslijper met naam, faam en geld. Hij adresseert zich met dit boek tot kunstenaars en ambachtslui. Maar ik denk dat hij ook een plaats in de Portugese hofhouding wilde behouden of bemachtigen. Daar moet ik nog meer onderzoek naar doen.”
Wat hoop je met dit onderzoek te bereiken?
Gomes: “Ik wil twee boeken uitgeven. Het eerste is een kritische teksteditie van de Arte de brilhantes vernizes, met daarin alle handgeschreven annotaties van Stooter. Het andere wordt een bundeling van essays van verschillende auteurs, over Stooter en zijn boeken. Ik werk bijvoorbeeld samen met een onderzoekster en chemiestudente. Stooter vermeldt zeer precies hoeveelheden en maten, dat is uniek voor die tijd! Daarom proberen we bepaalde recepten na te maken. Ook daarover zullen we rapporteren. Het is de bedoeling om hiermee in 2024 te landen.”
