16.12.2021
In 2007 gaf de Antwerpse Zoo haar collectie kostbare boeken in langdurige bewaring aan de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience. Het ging om tientallen werken uit de zestiende tot de vroege twintigste eeuw, vaak adembenemend mooi geïllustreerd. Uit deze collectie selecteerden onze conservatoren, samen met uitgeverij Sterck & De Vreese, een werk van de Britse ornitholoog Richard Bowdler Sharpe (1847-1909) over paradijsvogels.
Kleurrijke pracht
Sharpe realiseerde met A Monograph of the Paradiseidae or Birds of Paradise een meesterwerk. De twee volumes werden geïllustreerd met litho’s van een ronduit verbluffende pracht. Hij selecteerde de beste specialisten voor het maken van de tekeningen, die met de hand werden ingekleurd. Wie zich aan dit originele werk wil vergapen, kan de twee volumes online inkijken (volume 1 | volume 2). Ze werden integraal en tot in de kleinste details door ons digitaal atelier gescand.
De heruitgave door Sterck & De Vreese herneemt deze pracht en praal, en voegt er vooral ook veel context aan toe. Alexander Reeuwijk, gespecialiseerd in natuurhistorie, schreef een cultuurhistorische inleiding over paradijsvogels. Steven Van Impe, conservator oude drukken in de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, doet de geschiedenis van vogelboeken uit de doeken en gaat in op de technische totstandkoming van de illustraties. Hieronder krijgt u een voorsmaakje.
Blader door het inkijkexemplaar
De mythe van de eeuwig zwevende paradijsvogel
Paradijsvogels zweven zonder vleugels in de lucht dichtbij God. Ze hebben geen poten, omdat zij pas na hun dood op aarde neervallen. De vogel laaft zich aan de dauw of drinkt rechtstreeks uit een wolk en voedt zich met manna.
Deze mythe ontstond aan het begin van de zestiende eeuw, wanneer Ferdinand Magellaan (1480-1521) de wereld rond zeilde. Aangekomen in de Noord-Molukken ontving hij naast specerijen ook twee ‘geprepareerde’ huiden van paradijsvogels als cadeau voor de koning van Spanje. Het was immers de gewoonte om de vogels na de jacht te villen, te ontdoen van vleugels en poten, en boven een vuurtje te drogen. Terug aangekomen in Europa vergaarden deze mysterieuze overblijfselen van de exotische vogels in korte tijd grote roem. Ze zagen er prachtig uit en slechts een handvol ontdekkingsreizigers had ze ook in het echt gezien.
Gedurende bijna drie eeuwen hield de fabel van de goddelijke vogels min of meer stand op het Europese vasteland. Tot en met de achttiende eeuw had geen enkele Europeaan een paradijsvogel in levenden lijve gezien. Toch werd de mythe stelselmatig ontkracht, naarmate er steeds meer paradijsvogelhuiden werden verscheept.
Vogelboeken
Aan het einde van de achttiende eeuw vond in de boekenwereld een industriële revolutie plaats. Het papierproductieproces werd goedkoper en ook het bedrukken ging sneller. Daarbovenop werden nieuwe illustratietechnieken zoals de lithografie ontwikkeld die een grote invloed zouden hebben op de verdere ontwikkeling van vogelboeken.
De lithografie heeft, in tegenstelling tot bv. de houtsnede of kopergravure, als voordeel dat er geen houtsnijder of graveur aan te pas komt. Kunstenaars kunnen hun creatie zelf op een lithografische steen aanbrengen. Een van de eerste ornithologische tekenaars die gebruik maakte van de lithografie was de Engelsman John Gould (1804-1881). Als conservator van het museum van de Zoological society in Londen kreeg hij als eerste de kans om in de kisten vol opgezette vogels, die van over het hele Britse rijk kwamen, nieuwe soorten te ontdekken. Bovendien ontdekte hij dat zijn vrouw Elizabeth een uitstekend tekenaar van vogels was. Het resultaat waren prachtige en luxueuze boeken waarin de vogels niet alleen anatomisch correct werden afgebeeld, maar ook een hoge artistieke waarde hadden.
Het is in deze traditie dat Richard Sharp zijn Birds of Paradise uitgaf. Een deel van de afbeeldingen nam Sharpe over uit Goulds’ Birds of New Guinea, waardoor hij al heel wat kon besparen. In tegenstelling tot de meeste auteurs van Victoriaanse vogelboeken uit die tijd was Sharp immers geen rijke industrieel. Nog een handigheid van Sharpe was dat hij zijn tien dochters de kunst van het inkleuren aanleerde. Aangezien dit werk anoniem gebeurde, is het evenwel moeilijk te zeggen welke van de dochters aan welke boeken hebben meegewerkt.
Paradijsvogels in cultuur en natuur. De mooiste afbeeldingen uit Birds of Paradise van Richard Bowdler Sharpe | Hardcover | 194 pagina's | ISBN 978 90 5615 793 7 | € 39,95 | verschijnt 16 december bij Sterck & De Vreese
