Sven Molenaar. Postdoctoraal navorser verbonden aan het Instituut voor de Studie van de Letterkunde in de Nederlanden (ISLN) van de Universiteit Antwerpen.
In 2000 kocht de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience een verzamelhandschrift aan: Het Mengelmoes off De versamelingh van veele hedendaeghsche nieuwe dinghen Met Een deel nieuwghemaeckte Liedekens noijt voor desen in druck gheweest Beneffens De translatatie off oversettinghe des boeckx gheintituleert De heerelijcke ende vrolijcke poeterije van desen tijdt Vermeedert Met de doodt van Zagachrist off Anders met de doodt vanden koninck van Ethiopien.
In 2011 raadde prof. dr. Hubert Meeus me aan om dit Antwerpse verzamelhandschrift, dat werd voltooid in 1696, in te kijken voor wat mijn masterproef zou worden. Met een beurs van het Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek Vlaanderen promoveerde ik in 2019 aan de Universiteit Antwerpen op een studie van ‘Het Mengelmoes’. Het handschrift bestaat uit 360 bladzijden met 311 teksten, waarvan 173 liederen. Het bleek teksten te bevatten die de censor niet zou hebben goedgekeurd om te drukken. Zo geeft het een inkijk in de onofficiële, alternatieve literatuur en cultuur in Antwerpen aan het einde van de 17de eeuw.
De affiche van de voorstellingen rond ‘Het Mengelmoes’
INHOUD EN GEBRUIKSCONTEXT
‘Het Mengelmoes’ is geschreven door één persoon, een man die Petrus heette. Dat blijkt uit een jaarrekening die hij in het handschrift noteerde met de “Ghewonnen verloren ende verteirde penninghen door Petrus [...] des iaers 1692”, en een standaarddocument om geld uit te lenen dat begint met “Ick onderschreve bekenne ontfanghen te hebben uijt de handen van Petrus ... de somme van ... ponden vlaems [...]”. Op de plaats waar Petrus’ achternaam moest staan zette hij een stippellijn – hij wilde zijn identiteit niet onthullen – net als op de plaats voor het geleende bedrag. Uit dat standaarddocument komt naar voren dat Petrus een bemiddeld man was die tot de gegoede burgerij behoorde.
Petrus noteerde alle teksten in ‘Het Mengelmoes’. Maar de analyse van incipits (de beginverzen) en wijsaanduidingen (verwijzingen naar bekende liederen) van de liederen in het handschrift, wees uit dat anderen de tekstverzameling kenden en dat het handschrift circuleerde in een kring rond Petrus. Een belangrijke functie van verzamelhandschriften was precies om de banden tussen gelijkgestemden hechter aan te halen. De leden van de kring waren geïnteresseerd in libertijnse teksten die in alle katholieke gebieden verboden waren, dus ook in het Antwerpen in de 17de-eeuwse Spaanse Nederlanden. Dat blijkt onder meer uit een vertaling van het in Frankrijk verboden gedicht ‘L’occasion perdue recouvrée’ van Jean Benech de Cantenac (1630?-1714) in ‘Het Mengelmoes’. Maar het blijkt ook uit een lijstje met ‘Namen van sommighe curieuse ende vermaeckelijcke boecken’, met daarin de libertijns-pornografische boeken ‘t’Amsterdamsch hoerdom’ en ‘Het kind van weelde, of de Haagsche lichtmis’, die einde 17de eeuw in de protestantse Republiek werden uitgegeven.
In de vroegmoderne tijd waren libertijnen vrijdenkers en vrijbuiters die opvattingen hadden over de natuur en cultuur die indruisten tegen de door de Kerk gewenste goede moraal en zeden. Ze kraakten bijvoorbeeld het instituut van het huwelijk, een van de belangrijkste pijlers van de Kerk, af als onnatuurlijk en pleitten voor vrijheid en vrije seksualiteit. Met hun vrijdenken en aandacht voor de menselijke natuur waren libertijnen voorlopers van de Verlichting. ‘Het Mengelmoes’ toont aan dat er in Antwerpen en bij uitbreiding in wat nu ongeveer het huidige België is, libertijns gedachtegoed circuleerde in de 17de eeuw. In onderzoek naar gedrukte literatuur zou dat nooit naar voren komen, want die werken werden gecensureerd. Het toont het belang aan van onderzoek naar verzamelhandschriften.
TERUG TOT LEVEN
Het onderzoek naar ‘Het Mengelmoes’ krijgt nu een bijzondere spin-off. Het verzamelhandschrift bevat ook teksten die gewoon vermakelijk waren en niet bijzonder zijn doordrenkt met subversieve ideeën. Vele daarvan zijn liederen, onder meer liefdesliederen – vaak met een seksuele inslag of metaforiek, drinkliederen, kluchtliederen, maar ook historieliederen en liederen over de werken van de duivel. ‘Het Mengelmoes’ bevat geen muzieknotatie. Onderzoek aan Het Meertens Instituut - KNAW in Amsterdam in de ‘Nederlandse Liederenbank’ bracht verheldering. Daardoor kon ik op basis van incipits, wijsaanduidingen of strofeschema’s van meer dan de helft van de liederen in ‘Het Mengelmoes’ de originele melodieën vinden.
Dat wekte de aandacht van Marc Goris, de drijvende kracht achter muziekensemble Brassery. Het ensemble van koperblazers laat zich voor sommige producties ook bijstaan door spelers van andere instrumenten. Samen met Marc Goris en zanger en acteur Gene Bervoets maakte ik een selectie van 13 liederen uit ‘Het Mengelmoes’. Marc baseerde zich voor negen liederen op de originele melodie en componeerde voor de andere vier zelf een melodie. Dat deed hij voor de theaterconcertenreeks ‘Het Mengelmoes, Onschaemte stoutheijt & Wulpsche Bottigheên’, die op 20 maart 2022 in première ging in Cultuurcentrum De Kern in Wilrijk. Daarbij traden Gene Bervoets op als zanger, en het koperkwintet Brassery met Bert Mees, Hans Verhulst, Tommy Verschoore, Tobe Wouters en Marc Goris naast accordeonist Bart Wils als muzikanten. Er vonden intussen enkele voorstellingen plaats en na de zomer herneemt de toer met onder meer een voorstelling op 18 september 2022 tijdens het dakenfestival DAKkan dat stad Antwerpen organiseert. Op deze manier komen liederen die 330 jaar geleden in Antwerpen door Antwerpenaars werden gezongen terug thuis in de stad. Antwerps cultureel erfgoed wordt letterlijk nieuw leven ingeblazen.
BOEK MET AUDIODRAGER
Daarmee eindigt het muzikale project rond ‘Het Mengelmoes’ niet. De liederen uit de voorstelling werden opgenomen in een studio en komen op een audiodrager. Een crowdfunding om dit project te bekostigen werd op 6 mei 2022 afgesloten met een opbrengst van 14.000 euro. De audiodrager wordt verkocht samen met een boek met de werktitel ‘Het Mengelmoes’ dat ik voorbereid. Het is de bedoeling om daarmee een tipje van de sluier te lichten van de volkse cultuur in Antwerpen aan het einde van de 17de eeuw.
In het boek staat bij elk van de liederen een transcriptie van de liedtekst, gevolgd door een woordverklaring om het vroegmoderne Nederlands gemakkelijker te begrijpen. Daarna volgt er een bespreking van de tekst middels een analyse en close reading (aandachtige lezing van een tekst). Gaandeweg komen de historische context van ‘Het Mengelmoes’, de gebruikscontext van het handschrift en het unieke karakter van de tekstverzameling aan het licht. Het boek is geen historische roman en ook geen geschiedschrijving. Het is bedoeld voor een breed publiek en laat de luchtige en kluchtige liederen voor zich spreken. De officiële voorstelling van de audiodrager en het bijbehorende boek vindt plaats op zaterdag 8 oktober 2022 in de Nottebohmzaal van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience in Antwerpen. Vanaf dan is het ook te koop.
