15.09.2020
Door Marie-Charlotte Le Bailly
Conservator Oude Drukken en Handschriften
Op 12 maart 2020, een dag voordat de algehele lockdown door de Federale overheid zou worden afgekondigd, konden onze conservatoren oude drukken dit handschrift inkijken tijdens de kijkdagen bij het veilinghuis in Brugge. De boekenveiling werd evenwel uitgesteld, omdat fysieke veilingen in de zaal niet meer toegelaten waren vanwege de coronamaatregelen. Uiteindelijk organiseerde het veilinghuis een online veiling op 15-16 mei 2020. De Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience bood mee per correspondentie en haalde haar slag thuis. Lot 722 werd afgehamerd op 3200 euro (+ veilingkosten).
Titelpagina Hier worden verhaelt vele wonderbaere gheschiedenissen, anoniem, ca. 1733. Foto: Victoriano Moreno
De titelpagina is fraai versierd in gewassen inkt en stelt een tempeltje in barokke stijl voor met open fronton en Ionische zuilen, waarop heilige figuren rusten. De tekening doet sterk denken aan de pronkgevels van barokke kerken, zoals de Carolus Borromeuskerk in Antwerpen. Onderaan de tekening is een wapen verwerkt, waarin een keper, bloemen en torens of een baldakijn te herkennen zijn. Dit wapen lijkt sterk op het familiewapen van de Antwerpse familie Van Havre.
Het wapen uit het handschrift in kwestie en het familiewapen van de Antwerpse familie Van Havre.
Dit intrigerend handschrift is een samenraapsel van zinnebeelden, nieuwsberichten en allerhande wetenswaardigheden. Na de titelpagina begint de anonieme samensteller met een mooie getekende dedicatie aan Onze-Lieve-Vrouw van Halle. Dan volgen 45 pagina’s met ‘Rymdichten en sinnebeelden gemaekt door Jacobus Moons’. Een zinnebeeld is een soort beeldspraak waarin aan de hand van een concreet figuur, zoals een dier of een persoon, een abstract begrip of moraal wordt uitgebeeld. De samensteller heeft 19 zinnebeelden overgenomen uit Jacobus Moons, 'Sedelyck vermaeck tonneel : verthoonende door sinne-beelden den leersamen handel van de onredelijcke dieren aen de verkeerde en beest-aerdighe werelt op-gherecht van verscheyden soo Griecksche, als Latijnsche schrijvers' (Antwerpen, Michiel Knobbaert 1675, digitaal beschikbaar via UB Gent), waarin vijfentwintig zinnebeelden zijn te vinden.
Vanwaar de adoratie van onze kroniekschrijver voor de Zwarte Madonna? Dit handschrift roept tal van vragen op en nodigt uit tot diepgaander onderzoek. Wie durft?
Een goed voorbeeld is het tweede zinnebeeld ‘Vertoonende den handel tusschen den olijfboom, en andere boomen, hier uijt leerende dat den eersughtigen mensch tot den val comt, ende diesvolghens, dat de eer moet verstooten worden’. Met andere woorden, de beeldspraak rond de olijfboom leert ons: hoogmoed komt voor de val, zoals de wijze koning Salomon in de bijbel sprak (Spreuken 16, vers 18). Jacobus Moons (1639-1721) was kanunnik in de Sint-Michielsabdij in zijn geboortestad Antwerpen. Hij schreef verschillende geestelijke en dichterlijke werken, telkens onder de titel ‘Sedelycke …’ - telkens zinnebeelden. Deze werken droeg hij op aan Gerardus Knyff (†1686), abt van de Sint-Michielsabdij in Antwerpen. Zie bijvoorbeeld Jacobus Moons, Sedelycken vreughden-bergh (Antwerpen, Hendrick van Dunwalt 1682, H 83673:3).
Na de zinnebeelden volgen in het handschrift ruim vijfhonderd pagina’s ‘Ongehoorde chroniicke waer in te vinden siin wondere historien’. Net zoals op de titelpagina, is in deze titel een jaardicht verwerkt voor het jaar 1733, maar de handgeschreven kroniek loopt verder tot 1745. De kroniek bevat onder andere de volgende zaken:
- 'Verscheyde antiquiteyten van de stadt Brussel anno 974' (p. 53-79);
- een ruime selectie van nieuwsberichten uit de Europese hoofdsteden van 1725 tot 1745 per jaar (met telkens een cartouche voor het nieuwe jaar) (p. 80-466);
- afgewisseld door allerhande kroniekberichten, lijkschriften, jaarschriften, gedenkwaardigheden en plechtigheden;
- 'Brabantsch chronycke ende vele outheden voorgevallen' (p. 467-479);
- beschrijvingen van diverse steden en landen (p. 480-544).
Het handschrift eindigt met een ‘Corte beschrijvinghe van alle gedierten, vogelen, visschen uijt Plinius’. Naast deze tekst vinden we nog twee gedrukte werken (in convoluut ingebonden): Vreugde-tekenen by wyse van omme-ganck op de kermisse der stadt ende provincie van Mechelen, den 8. en 9. julii 1737 en Kort verhael van het konstig verciersel der kerke van het professen-huys der societeyt Jesu binnen Antwerpen, op de solemniteyt der canonizatie van de heyligen Aloysius Gonzaga ende Stanislaus Kostka (Antwerpen, Jacobus van Gaesbeeck 1727).
Wie is de anonieme samensteller van de kroniek? We kunnen er alleen naar gissen. Op het eerste gezicht maakt hij zich nergens bekend, maar uit zijn keuze van wonderbaarlijke nieuwtjes en anekdotes komt een duidelijke voorkeur naar voren voor religieuze plechtigheden en gebeurtenissen in Brabant, in het bijzonder Brussel en Antwerpen. Met enige Antwerpse trots zoeken we zijn herkomst eerst in de richting van een Antwerps milieu. Enkele elementen uit het handschrift lijken immers te wijzen naar (de kringen rond) de Sint-Michielsabdij in Antwerpen, zoals het wapen op de titelpagina en de zinnebeelden van Jacobus Moons. En dan is er een verdwenen herkomstmerk dat in de richting van de Antwerpse familie Van Havre lijkt te wijzen. Op het dekblad van het convoluut zijn nog heel vaag inktsporen waar te nemen van een verwijderd ex libris, dat veel overeenkomsten lijkt te vertonen met het ex libris van de bibliofiel Gustave Van Havre.
Het verwijderde ex libris in het handschrift in kwestie en één van de ex librissen van Gustave Van Havre.
Maar leidt deze hoogmoed ons niet tot de val? Hoewel deze aanwijzingen naar een Antwerpse omgeving lijken te leiden, levert een steekproefsgewijze vergelijking van de nieuwsberichten uit het handschrift en die in de Gazette van Antwerpen (de jaargangen 1719-1804 zijn digitaal beschikbaar) in de jaren 1736 en 1740 alvast weinig gelijkenissen op. Onze anonieme samensteller vergaarde zijn nieuwsberichten dus uit een andere bron. Moeten we hem dan toch in Vlaams-Brabant zoeken? Vanwaar zijn adoratie voor de Zwarte Madonna van Halle? Zou onze kroniekschrijver een geestelijke uit het Brusselse kunnen zijn? Dit handschrift roept dus tal van vragen op en nodigt uit tot diepgaander onderzoek. Wie durft?
Foto:'s Victoriano Moreno
Literatuur
- Luc Duerloo, ‘Het blazoen ontsmet. Adellijke heraldiek als toe-eigening van eer en deugd, 1550-1750’, BMGN - Low Countries Historical Review 123:4 (2008), pp.633–654, via DOI.
- Alfons Goovaerts, La famille Van Havre: histoire et généalogie (Antwerpen 1882).
- 700 jaar familie van Havre (Wijnegem 2004).
- Pierre Delsaerdt, Bibliofilie en publiek-private samenwerking: de veiling-Van Havre en de start van het Bestendig Dotatiefonds, 1905 (Antwerpen 2008).
- Renée Cambré, De veiling-Gustave van Havre, en het mecenaat ten gunste van de Stadsbibliotheek en het Museum Plantin-Moretus te Antwerpen, 1905 (Antwerpen 2008).
- Pierre Delsaerdt en Dries Vanysacker, Boeken erven en verwerven: de privébibliotheken van de Antwerpse kanunnik Petrus Knyff (1713-1784) en zijn vader Jacobus (1681-1756), De achttiende eeuw: documentatieblad van de Werkgroep achttiende eeuw 30 (1998) pp. 79-86.
