Antwerps Liedboek

Een uniek liedboek

Een schoon liedekens-boeck of het Antwerps liedboek is het oudst bekende wereldlijke liedboek uit de Nederlanden. Het was een verboden boek volgens de index van 1546. Misschien wel daarom was het boek enorm populair. Het is minstens viermaal herdrukt, maar slechts één compleet exemplaar uit 1544 is bewaard gebleven. Dit soort drukwerk werd goedkoop uitgevoerd en letterlijk kapot gelezen; de meeste exemplaren zullen zijn hergebruikt (bijvoorbeeld als pak- of toiletpapier). Door hun zeldzaamheid zijn ze tegenwoordig waardevol erfgoed.   

Om zijn Schoon liedekens-boeck commercieel interessant te maken selecteerde Jan Roelants zowel oude als nieuwe liederen die een divers publiek aanspraken. Oudere liederen zijn te herkennen aan onregelmatigheden in de stijl, doordat ze mondeling waren doorgegeven. De nieuwe liederen volgen de strengere stijlvormen van de rederijkers en richten zich meer op de jeugd.   

Frank Willaert, emeritus Middelnederlandse letterkunde

Frank Willaert (1952) is emeritus hoogleraar Middelnederlandse letterkunde aan de Universiteit Antwerpen en lid van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal en Letteren (kantl). Hij publiceert vooral over middeleeuwse mystiek en lyriek. Zijn meest recente boek, Het Nederlandse liefdeslied in de middeleeuwen, verscheen in 2021 bij Prometheus te Amsterdam.

Het Antwerps Liedboek uit 1544 is de oudste en ook de beroemdste gedrukte verzameling met Nederlandstalige wereldlijke liederen uit de Lage Landen. Met zijn 221 liederen geeft het een gevarieerd beeld van de populaire liedcultuur van de zestiende eeuw.  

Sommige liederen zijn duidelijk het werk van rederijkers, andere van volkszangers, soms doen de auteurs zich in de laatste strofe voor als soldaat, drinkebroer, bakker, boer of jong meisje, zonder dat het duidelijk wordt of dat wel klopt. Een aantal liederen zijn oud en dateren nog uit de vijftiende eeuw, andere waren nieuw, weer andere kwamen vanuit het oosten, vooral uit het Rijngebied, in onze gewesten aangewaaid.  

Het op het eerste gezicht weinig indrukwekkende boekje kon makkelijk worden meegenomen en leende zich zo tot vertier in herberg, werkplaats of vriendenkring. Muzieknotatie was niet nodig en ook zijn er geen wijsaanduidingen: de melodieën waren blijkbaar goed bekend.  

De verzameling moet zeer geliefd zijn geweest, want de Antwerpse drukker Jan Roelants heeft ze minstens viermaal op de pers gelegd. En toch is er slechts één exemplaar, van de derde druk, compleet bewaard gebleven. Het keert nu voor enige tijd uit Wolfenbüttel terug naar de stad, waaruit het afkomstig is en waarnaar het is vernoemd.  

Een Antwerpse drukker: Jan Roelants

Jan Roelants was ruim dertig jaar actief als drukker-boekverkoper in Antwerpen, van 1537 tot zijn dood in 1570. Zijn uitgeversfonds bestond vooral uit praktische handleidingen, religieuze werken, wetteksten en nieuwsberichten. Dit waren titels in het Middelnederlands, meestal op klein formaat, die hij regelmatig herdrukte – een bewijs dat dit soort (goedkoop) drukwerk gretig aftrek vond. Een Schoon liedekens-boeck was een van de weinige literaire werken uit zijn fonds.   

Als zakenman durfde Roelants risico’s te nemen. Verschillende van zijn uitgave kwamen op de index van verboden boeken terecht. Samen met andere Antwerpse drukkers en boekverkopers werd in maart 1569 gearresteerd op verdenking van protestantsgezindheid. Jan Roelants overleed in de gevangenis in maart 1570, nog voordat de vorstelijke rechtbank de verdachten gratie verleende op 16 juli 1570.   

Populaire liedcultuur

Roelants’ Schoon liedekens-boeck uit 1544 is een bloemlezing van oude en nieuwe liederen die rond 1500 circuleerden in de Nederlanden, van evergreen tot eendagsvlieg. Roelants’ liedboek vereeuwigde de mondelinge liedcultuur van die tijd en vormt dus een belangrijke bron voor het Middelnederlandse lied vandaag. Het is het oudste wereldlijke liedboek in druk en bevat vooral balladen, volksliederen en historieliederen. De liederen gaan over universele thema’s als liefde, religie en de politieke actualiteit. Doordat sommige liederen monniken en andere geestelijken bekritiseren, belandde Een schoon liedekens-boeck al in 1546 op de Index van verboden boeken.   

Net zoals andere geestelijke en wereldlijke liedboekjes is Roelants’ Schoon liedekens-boeck op handzaam, oblong formaat gedrukt, zonder illustraties of muzieknotaties. Een wijsaanduiding (in de vorm van veelgebruikte beginverzen) volstond, want de meeste liederen waren contrafacten, nieuwe liedteksten die meestal door de rederijkers op bekende melodieën werden gezet. Het contrafact vormde dus de schakel tussen de literaire cultuur van de elite en het straatlied.  

Rederijkers

De nieuwe liederen uit Roelants’ liedekens-boeck zijn te situeren in rederijkerskringen. Van één lied kennen we de dichter, de Oudenaardse rederijker Mathijs de Castelein (ca. 1485-1550). Hij schreef een soort handboek voor de rederijkerij, De const van rhetoriken, dat verscheen in 1555. Hierin besprak hij dichttechnieken en versvormen, en nodigde de lezer vooral uit om zélf te experimenteren. De uitdaging was om binnen de regels van de retorica en de grenzen van de taal zo creatief mogelijk een boodschap te formuleren.  

Overal in de Nederlanden ontstonden tijdens de renaissance rederijkerskamers waar stedelingen samenkwamen om literatuur te beoefenen. Deze ‘rederijkers’ organiseerden landjuwelen, ofwel literaire wedstrijden, zoals het Gentse landjuweel van 1539. Het landjuweel dat de rederijkerskamer De Violieren in 1561 in Antwerpen organiseerde, werd het beroemdste. Toen trokken veertien deelnemende kamers feestelijk door de stad met tientallen praalwagens. 

Verboden boeken

In 1546 publiceerden de theologen van de Leuvense universiteit een Index met verboden boeken. Alle boeken van Luther en tal van andere boeken met dubieuze inhoud werden verboden verklaard, waaronder Roelants’ Liedekens-boeck en Nieuwe cluchtboeck, waarvan zelfs geen exemplaar meer bestaat. In 1550 en 1558 volgden herziene edities van de Leuvense Index.   

Vanaf 1567 nam de repressie tegen het protestantisme in de Habsburgse Nederlanden sterk toe. Men verscherpte de controle op het boekbedrijf. In 1569, 1570 en 1571 verschenen bij Christoffel Plantijn herziene lijsten van verboden boeken, De Librorum prohibitorum Index. Daarop staan ook enkele religieuze werkjes die Roelants drukte, zoals Hoe Christus ons leert bidden (1548) en Een suyverlijk boecxken (1558).  

Begin 1569 hielden de autoriteiten een grootscheeps onderzoek naar verboden boeken bij de boekhandelaars in Antwerpen. De originele lijst van inbeslaggenomen boeken, die wordt bewaard in de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, vermeldt ook verschillende boeken van Roelants, zoals het Liedekens-boeck. Vijf Antwerpse boekverkopers werden gearresteerd, onder wie Jan Roelants. Hij overleed begin 1570 in de gevangenis.   

Praktisch

• Antwerps Liedboek
• Te zien van 30 juli tot en met 28 augustus 2024
• Nottebohmzaal, ingang via Hendrik Conscienceplein 4, 2000 Antwerpen
• Van dinsdag tot en met zondag, telkens van 13 tot 17 uur – laatste toegang om 16.30 uur
• Standaardticket € 8
• Audiotour beschikbaar in 5 talen: Nederlands, Frans, Duits, Engels en Spaans