De informatie op deze pagina wordt niet langer aangevuld of geüpdatet.
De Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience staat bekend om haar enorme collectie boeken, tijdschriften en kranten. Wat doorgaans minder bekend is: onze collectie bulkt van de atlassen, kaarten, plannen, naslagwerken, reisgidsen,… We volgen de geschiedenis van de Belgische en Nederlandse cartografie op de voet. In 2011 ontvingen we een belangrijk deel van de bibliotheek van het Nationaal Scheepvaartmuseum dat naar het MAS verhuisde. In 2015 organiseerden we de tentoonstelling De zeven zeeën – de korte maar leerrijke gids kan je integraal online lezen. Ondertussen is het hoog tijd geworden om aan dat alles een overzicht toe te voegen van wat er online te rapen valt qua oude (en historische) kaarten.
Uit onze collectie
De twee uit de kluiten gewassen globes van Blaeu (17de eeuw) in de Nottebohmzaal behoeven amper nog introductie. Na hun restauratie werden ze het verdiende middelpunt van een online expo waarin je de hemel- en aardglobe in detail kan exploreren. Heel wat oude kaarten en atlassen uit Antwerpse collecties zijn digitaal te bewonderen. Denk maar aan ons Zeeboek dat in 2021 werd erkend als topstuk.
Ga in onze catalogus naar "Geavanceerd zoeken", geef als publicatietype “Kaart. Plan. Atlas” in. Vergeet onderaan niet “Vrije elektronische toegang” aan te vinken!
Hier kom je bijvoorbeeld de Theatrum orbis terrarum tegen, de eerste uitgegeven wereldatlas samengesteld door Antwerpse aardrijkskundige Abraham Ortelius. Leuk weetje: Ortelius speelt een rol in het boek Wildevrouw van Jeroen Olyslaeghers. Leuk weetje nummer twee: recentelijk kon de zeldzame Theatro de la tierra universal van Abraham Ortelius, gedrukt door Christoffel Plantijn in 1588, aangekocht worden voor het Museum Plantin-Moretus!
Ben je een fietsfanaat? Neem een duik in het verleden en plan je volgende fietsroute aan de hand van deze Carte vélocipédique de la Belgique uit 1898. (Wil je het liever wat meer hedendaags? Plan dan je wandel- of fietstocht met GroteRoutepaden, of met knooppuntenapplicaties als VIaFiets of Wandelknooppunt ;)
Hoe zag een schoolatlas er in die tijd trouwens uit? Bekijk hier de "Atlas historique de la Belgique renfermant les cartes comparées de la Belgique aux grandes époques de son histoire à l'usage des écoles primaires, des écoles normales, des écoles moyennes, des athénées et des collèges" uit 1883.
Antwerpse kaarten en plattegronden
Terug naar de Antwerpse context. De verzameling Topografisch-historische atlas van het FelixArchief bevat naast kaarten en plannen ook allerlei stadszichten, historieprenten, portretten, boekillustraties en affiches. Allemaal (digitaal) beeldmateriaal dus over de stad en haar omgeving. In het archievenoverzicht kom je dan downloadbare dingen tegen zoals dit stadszicht van Hans Bol uit 1583:
Of een kaart van het 19de-eeuwse Borgerhout:
Of we hier de Turnhoutsebaan zien liggen? We kunnen dat makkelijk controleren op Geopunt:
Nog meer weten over Antwerpen? Neem ook eens een kijkje op de pagina van het project GIStorical Antwerp (GIS = Geografisch informatiesysteem) van het Centrum voor Stadsgeschiedenis van de UA. Zij hebben een app gemaakt voor het Sint-Andrieskwartier die verschillende historische kaarten samenbrengt, de Sint-Andries Time Machine. Ze zijn ook verantwoordelijk voor de Antwerpse sectie op het Nederlandse historisch GIS-platform HisGIS, met kaartlagen waar andere bronnen aan gekoppeld werden, zoals beroepen en opbrengsten van eigendommen.
Interesseer je je voor het oorlogsverleden van Antwerpen? Bekijk dan eens de gedigitaliseerde kaart in onze collectie van alle V-bominslagen in het arrondissement Antwerpen. Heb je het graag wat interactiever? Dan kan je terecht op de site van historicus Pieter Serrien of op deze kaart, die alle bekende inslagen op Belgisch grondgebied weergeeft. Klik op een inslag om meer informatie te krijgen, zoals datum, plaats, type van de bom en het aantal slachtoffers. Verder vertelt de kaart ook vanuit welke locaties in Nederland en Duitsland Vergeltungswaffen richting België gelanceerd werden. Een gelijkaardig project is de onderstaande interactieve kaart, waarop Arnout Hauben en zijn team de 775 dodelijke V-bominslagen in kaart brachten, inclusief info over locatie en aantal slachtoffers.
Belgische kaarten
Wie graag iets meer in detail ingaat op het online aanbod historische kaarten in en rond België, kan steeds een blik werpen op dit artikel uit 2016 van Hans Blomme in Contemporanea, tijdschrift van de Belgische Vereniging voor Nieuwste Geschiedenis. Hieronder lichten we uit die bijdrage een paar interessante platformen, en we doen er nog een schepje bovenop.
Geopunt is een product van het Agentschap voor Geografische Informatie Vlaanderen (AGIV). Hier heb je een uitgebreide collectie ingescande en gegeorefereerde (= correct gepositioneerd zodat je ze over elkaar kunt leggen) historische kaarten – scroll door de linker zijbalk en klik op "Reis door de tijd". Hier ook te vinden: de fameuze Ferrariskaarten, de ‘Kabinetskaart der Oostenrijkse Nederlanden en het Prinsbisdom Luik’ uit 1777 – meer info daarover vind je hier. Als je wil kan je in Geopunt ook twee kaarten met elkaar vergelijken (linker zijbalk: "Vergelijk kaarten"), bv. een recente luchtfoto met een stuk Ferrariskaart. Tot slot kan je ook gewoon kaartlagen toevoegen en dan de zichtbaarheid van de ene of de andere verminderen zodat je een overlay krijgt.
De tegenhanger van Geopunt in Wallonië is het Géoportail de la Wallonie. Ga naar de applicatie WalOnMap en klik bovenaan rechts op "Fond de plan et voyage dans le temps" en dan nog eens op "Voyage dans le temps". Ook hier duik je terug tot in 1777. Interessant op deze site is ook de Atlas des voiries vicinales de 1841. Deze layer met trage wegen uit 1841 vind je – naast een grote keuze uit andere layers en kaarten van de 19de en 20ste eeuw – ook terug op de kaart van chemins.be, een vereniging die net zoals de vzw Trage Wegen opkomt voor het behoud van ons wandelerfgoed.
Cartesius is een digitaal archief van ingescande en gegeorefereerde kaarten, o.a. ook van Centraal-Afrika. De collecties van deze instellingen zijn in één interface samengebracht en zijn zowel tekstueel als ruimtelijk doorzoekbaar: het Nationaal Geografisch Instituut (NGI), de KBR, het Rijksarchief en het Koninklijk Museum van Midden-Afrika.
Het bovengenoemde NGI biedt trouwens een mobiel-vriendelijke webapplicatie aan: de TopoMapViewer. Alle topografische kaarten van België gratis op één plek te consulteren! Kies hier uit verschillende kaartlagen of satellietbeelden, zoek visueel of op toponiem, adres, straatnaam of coördinaten, en meet afstanden in een paar muisklikken. Het NGI voorziet via OpenStreetMap ook een hele hoop historische kaarten waar hedendaagse layers (zoals het Vlaamse Trage Wegen Register) overheen gelegd kunnen worden. Klik rechtsboven om een keuze te maken.
‘Losse’ historische (statistische) informatie kan ook op nieuwe kaarten worden weergegeven. Een goed voorbeeld daarvan is Lokstat, historische databank van lokale statistieken. Hier kan je kwantitatieve data uit Belgische lokale statistieken van rond 1900 visualiseren op kaart.
Op hemels.brussels kan je dan weer in twee gesynchroniseerde geobrowsers luchtfoto’s van de jaren 1930 tot 2015 van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest met elkaar vergelijken. In de rechtermarge kan je een bepaald aantal themalagen aanvinken, (on)doorzichtig maken en verdelen over de linker of rechter kaart. Verder kan je op de kaart doorklikken naar foto’s met stadszichten uit verschillende decennia. Interessant voor wie stedenbouwkundige ontwikkelingen in Brussel aanschouwelijk wil maken.
Op Kaartenhuis Brugge bekijk en vergelijk je tientallen historische kaarten van Brugge en omstreken. In MAGIS ontdek je het reilen en zeilen van de stad tussen de middeleeuwen en de 16de eeuw. De huizen en infrastructuur op de kaart uit 1562 van schilder en graveur Marcus Gerards werden aanklikbaar gemaakt. Ook via de zoekfuncties in de rechtermarge kan je heel wat informatie over het historische Brugge opvragen.
Door Marcus Gheeraerts, 1562, publiek domein, via Wikimedia.
Gent Gemapt is een interactief platform dat plaatsen, historische kaarten en erfgoedcollecties met elkaar en met Gentenaars verbindt.
Ben je helemaal weg van historische kaarten? Dan is een bezoekje aan het Mercatormuseum in Sint-Niklaas een goed idee. Je moet daarvoor niet eens de deur uit: de volledige geschiedenis van de cartografie kan je nu ook online verkennen in de virtuele tour.
A propos musea en erfgoed: laat ons hier meteen even de erfgoedkaart van FARO aanstippen. Zoek hier op kaart naar honderden erfgoedorganisaties in Brussel en Vlaanderen.
In de Erfgoedapp van FARO kan je ondertussen ook historische kaartlagen toevoegen. Meer info vind je hier!
We sluiten dit deel af met twee ietwat vreemde eenden in de bijt. Nummer 1: de Kaartenbank van het Meertens Insituut. Deze Kaartenbank biedt een uitgebreid overzicht van dialectkaarten en etnologische kaarten van de lage landen. Hoe wordt bv. het woord “boek” uitgesproken in Vlaanderen, Brabant, Limburg,…? Hier vindt je dat allemaal terug.
Kruijsen, Joep en Nicoline van der Sijs (samenstellers) (2016), Meertens Kaartenbank; eerste versie gelanceerd in 2014. Kaart 21356.
Nummer 2: de Atlas van de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren: "Met de atlas kun je via geografische informatie de DBNL-collectie doorzoeken. Dat is een ideaal startpunt voor onderzoek en ook gewoon leuk: zoek bijvoorbeeld op je geboorteplaats en ontdek welke teksten zich daar afspelen."
Internationaal
Oldmapsonline is het resultaat van een samenwerking tussen een grote groep educatieve en geschiedkundige instellingen. Via de site of de app kan je per regio een grote hoeveelheid aan historische kaarten bekijken, met telkens een link naar de originele instelling waar de kaart vandaan komt.
In de David Rumsey Map Collection vind je meer dan 107.000 gedigitaliseerde kaarten en gerelateerde beelden. Op de site van de Stanford University vind je voor dit platform een heldere handleiding. In Stanford zijn ze hiermee niet aan hun proefstuk toe. Neem bv. eens een kijkje in ORBIS - The Stanford Geospatial Network Model of the Roman World. Deze interactieve kaart geeft een betere kijk op de transportmogelijkheden in het Romeinse Rijk en maakt ook de enorme schaal, tijd en kosten duidelijk voor handel en transport in deze tijd. Forma Urbis Romae geeft dan weer een interessante kijk op de cartografie uit de Klassieke Tijd. Hier wordt gewerkt aan de digitalisering van een in marmer gebeitelde plattegrond van Rome aan het eind van de derde eeuw voor onze jaartelling.
Fanaten van de (klassieke) oudheid komen online sowieso aan hun trekken. Denk aan Pleiades, of The Digital Atlas of Roman and Medieval Civilizations van Harvard University. Zoek hier bijvoorbeeld naar vroegmiddeleeuwse koninkrijken maar ook de ligging van kloosters en nog veel andere specifieke opties… Op de webpagina van het Oxford Classical Dictionary kun je dan weer kaarten in hoge resolutie downloaden (rechter muisknop – afbeelding opslaan als…), met steden, grondgebieden en machtseenheden van de Griekse Bronstijd tot de heerschappij van Constantijn.
Ancient History Encyclopedia heet ondertussen World History Encyclopedia. Hier vind je een onderdeel genaamd Ancient History Maps, waarin je kan doorklikken naar interactieve kaarten, waaronder de Map of the Ancient World (hier kan je zoeken op jaartal tussen ca. 6000 v.C. en 250 n.C.), de Digital Atlas of the Roman Empire van Göteborgs Universitet, of deze kaart met prehistorische sites wereldwijd.
Amateuristischer, maar bruikbaar: Ancient-Greece.org. Nog het vermelden waard: het Ancient World Mapping Center van de University of North Carolina. Neem hier ook eens een kijkje in de tab Research. Heel oldskool, maar nog steeds waardevol: de website Map History met haar lijst van Map collections.
Zoals je hierboven kunt zien, bevindt betrouwbaar historisch materiaal zich meestal op websites die gelinkt zijn aan universiteiten en/of bibliotheken. Zo is er GeaCron, een Interactive World History Atlas since 3000 BC – handig voor simpel comparatief onderzoek. In de digitale collecties van de Library of Congress valt er ook heel wat te rapen, bv. via de zoekfilter Geography and Map Division. Bezoek de gigantische internationale verzameling historische kaarten van de University of Texas of de Historical Maps of the World van de faculteit geografie van de University of Alabama.
Een leuk portaal is de GeoNames geographical database, met geografische en demografische informatie over meer dan 11 miljoen plaatsen in alle landen ter wereld. Gebruikers kunnen informatie toevoegen of corrigeren via een wiki-interface.
We sluiten dit internationale stukje af met een denkbeeldige atlas. De Orlando Furioso Atlas is een interactief digitaal cartografisch project, dat de uitgestrekte wereld van een van de grootste literaire werk van de Italiaanse Renaissance, Ludovico Ariosto's Orlando Furioso, in cartografische termen wil vertalen en weergeven. Weetje voor de fans: de Orlando Furioso, gebaseerd op het 13de-eeuwse Roelantslied, komt ook aan bod in onze tentoonstelling Helden in harnas (29 oktober 2021 – 23 januari 2022)!
Teletijdmachine
De functie Google Street View in Google Maps kan je tegenwoordig als "Time Machine" gebruiken. Ontdek zo bijvoorbeeld hoe een straat in Antwerpen veranderd is sinds 2009...
Before-After van Urban Ideas maakt dankbaar gebruik van deze functionaliteit. Dit project hoopt met zijn voor-na-visualisaties, zoals deze van de Zilverenberg in Gent, inspiratie te bieden voor een stedenbouw op voetgangersmaat.
Voor Luchtfoto’s uit de recentere geschiedenis (1984-2020) en historische kaarten kan een functionaliteit van Google Earth gebruikt worden om ‘terug in de tijd’ te gaan: Timelapse.
Ook de kaarten van David Rumsey zijn vertegenwoordigd op Google Earth!
Deze post kwam tot stand dankzij suggesties en bijdragen van Maurane Baert (Consulent FelixArchief), Joost Depuydt (Conservator typografische en technische collecties, Museum Plantin-Moretus) en Daniël Reggers (Student geschiedenis, UA).
bigup hvh <3
Ga hieronder naar de andere zoektips of ga terug naar de startpagina.
